De olifant in de kamer. De ineenstorting van het kapitalisme is nabij.

Howard Nicholas- De olifant in de kamer.

Naar het 2DH5 festival geweest en bij een lezing geweest van Howard Nicholas, die werkt aan het International Institute of social studies van de Eerasmus universiteit in Rotterdam. Zijn lezing had als titel: the global economy at a tipping point. Eerst een waarschuwing vooraf, die Nicholas in zijn lezing steeds herhaalde. Het is geen prettig verhaal, je zult lezen dat alles in de samenleving bijna op instorten staat. En dat gaat binnenkort gebeuren. Als je dus een prettige dag wilt hebben, kun je dit beter niet lezen. Nicholas had zijn lezing in drieën gedeeld: eerst behandelde hij de 'shift in economic power' de verschuiving van het zwaartepunt van de economische productie van welvaart van de Verenigde Staten en Europa naar wat vroeger ontwikkelingslanden werden genoemd in Oost Azië en mindere mate Latijns Amerika. Met grafieken liet hij zien, dat deze verschuiving zich vooral de laatste tien tot vijftien jaar had voltrokken.

Vooral in de productie van industriële goederen ('manufacturing’) maar nu lopen deze Aziatische landen voorop in de robotisering, de technologische revolutie die zich nu aan het voltrekken is. Azië bouwt wat dit betreft een grote voorsprong op ten opzichte van Europa en de Verenigde Staten. Wat betreft de verschuivingen: dit nuanceerde hij later. Ook Europa (Duitsland) doet mee. Je ziet, dat er wat dat betreft ook steeds meer een economische verstrengeling is tussen Europa en Azie, vanuit Duitsland gaat men steeds meer links leggen tussen bedrijven in Azië en in Duitsland. Europa ontwikkelt zich als tweede economische wereldmacht wat zal worden versneld door de Brexit van dwarsligger Engeland. Het kan zijn, dat zich nu meerdere belangrijke en minder belangrijke economische machtscentra aan het vormen zijn. Overigens zie je nu, dat de productie van goederen, 'manufacturing' zich alweer aan het verplaatsen is van Oost China waar de lonen steeds hoger worden, naar andere Aziatische landen zoals Vietnam, waar de lonen nog laag zijn. China kan zijn positie van motor van de wereldmarkt niet volhouden. Ik kom daar nog op terug.

Nicholas relateerde dit aan het tweede onderwerp van zijn lezing. Aan het feit, dat er zich in de economie twee golven voordoen: de langlopende K-wave, de Kondratieff cyclus en de kort lopende van 10 tot 15 jaar de Juglar. We bevinden ons nu in de bodem van de lange cyclus van 40 tot 50 jaar die begonnen is omstreeks 1990. Het golfdal was omstreeks 2009. (Zie hieronder). Altijd vinden er, zo wijst de geschiedenis uit, in de bodem van de lange golf technologische innovaties plaats en is er een verschuiving van de economische macht naar andere regio's. Van Groot Brittanië naar de Verenigde Staten, en vandaar naar Oost-Azië.

De kondratieff

Hij behandelde verder de business cycles, de op en neergaande golfbewegingen nader. Punt daarbij is dat er een gestaag neergaande golf is op de lange termijn, maar dat de kortlopende golven deze tendens kunnen versterken. Dat is nu het geval.

Belangrijke data in de juglar

Hierboven zien we de kortlopende golf, de Juglar en de jaren waarin een dal was volgens deze golfbeweging. Hieronder zien we hoe de kort en langlopende golven in de 19^e eeuw aan elkaar gerelateerd zijn.

golfbewegingen in de 19e eeuw

Nicholas hield een slag om de arm wat betreft de vraag, of we nu de absolute bodem van de lange golf, die jaren kan aanhouden, bereikt hebben. Het zou nog wat verder omlaag kunnen gaan en versterkt worden door opkomend protectionisme en handelsoorlogen in de wereld. Maar Nicholas is ook tegen vrijhandelsverdragen als TTIP, door hem de verkeerde vrijhandel genoemd. Hierbij krijgen de internationale grote corporaties die wereldwijd opereren veel macht, en je moet maar afwachten of hun beloften, dat zij de infrastructuur in landen op het gebied van gezondheidszorg, onderwijs, sociale zekerheid etc. niet willen aantasten. Tot nu toe in de geschiedenis zijn we uit de lange neergaande golf gekomen door oorlogen en opkomend fascisme/nationalisme. In Amerika is 37% van de productie gelieerd aan de oorlogsindustrie. Door de technologische revoluties kunnen steeds grotere hoeveelheden goederen worden geproduceerd, maar op de bodem van de neergaande lange golf is er geen vraag naar. Oorlogen kunnen dit 'probleem' oplossen.

Het derde onderwerp van zijn lezing was wat hij noemde 'de olifant in de kamer'. Dit is de vertaling van een Engelse uitdrukking. The elephant in the room. Oftewel een probleem dat overduidelijk aanwezig is, maar waar niemand het echt over wil hebben. We hebben een eerste crisis gehad in 2008. Wat in voorgaande crises niet gebeurde, en nu wel, was dat de staten ingrepen in de economie. Banken werden gered van het bankroet, door grote hoeveelheden geld te gaan scheppen en in de economie te pompen. We denken hierbij aan de astronomische bedragen die de nationale banken van de westerse landen, zoals de ECB en de FED in de economie pompen, maar deze reeks astronomische bedragen vallen in het niet bij wat China heeft gedaan. De hoeveelheid geld die China in de economieën van de wereld heeft gepompt overtreffen die bedragen in grote mate. Het resultaat ervan was, dat de Chinese economie weer opkrabbelde, en in zijn eentje de wereldeconomie gered heeft ten koste van de opbouw van een gigantische schuldenberg. Maar - en nu komen we op sombere voorspellingen die Nicholas deed - dit bood slechts tijdelijk soelaas en we zien na 2015 de Chinese economie weer stagneren naar minder grote groeicijfers. En ditmaal zal het medicijn van gigantische onvoorstelbare, astronomische bedragen in de economie pompen niet meer kunnen.

De gigantische schuldenberg is 'de olifant in de kamer'. Dat deze schuldenberg met astronomische bedragen nog niet ineen geklapt is, komt omdat de rente bijna nul is en zelfs in sommige landen en bij sommige leningen negatief. Dit laatste betekent, dat de nationale banken als het ware geld geven aan de rijken en grote bedrijven, om hen ertoe te brengen geld te lenen. Maar de rente gaat stijgen, verwacht Nicholas. Dat is in het verleden altijd zo geweest. In dat geval wordt het onmogelijk, de gigantische schuldenberg nog af te lossen en moeten gigantische bedragen aan rente betaald worden en klapt de zaak in elkaar. De rente op tienjarige leningen is al aan het stijgen.

Hierboven zien we een grafiek van de ontwikkeling van de rente vanaf het Nederlandse handelskapitalisme dus vanaf 1517, waaruit blijkt dat de rente altijd meer dan een paar procent is geweest en dat we op dit moment wat de zeer lage rente betreft in een uitzonderlijke situatie verkeren.

De oorzaak van de huidige neergang op de beurzen is de angst voor een stijgende rente. Maar de mainstream economen zoals de neo klassieken aan de universiteit en de politici willen het er niet over hebben, over die olifant. Dat pompen van geld in de economie (lees: gigantische hoeveelheden geld scheppen zonder dat er iets tegenover staat) betekent, dat de elite (niet de middenklasse en lager) steeds rijker wordt. De gigantische fortuinen die individuen verzamelen zijn daar een uiting van. Maar wat doen die mensen? Zij investeren het niet in de reële economie, in de productie, maar beleggen het geld in vastgoed en zij streven naar speculatiewinsten, met beleggen in de productie valt veel minder of niks te verdienen, omdat de vraag zich maar weinig uitbreidt. In alle grote steden in de wereld, van Sydney tot Amsterdam zien we de huizenprijzen sterk stijgen. Daarnaast stijgen de prijzen van bijvoorbeeld gerenommeerde kunst en luxe goederen enorm, bijvoorbeeld plezierjachten van 1 tot 10 miljoen dollar, die zijn de laatste tijd 10% gestegen maar jachten van 10 miljoen dollar of meer zijn wel 20% gestegen.

In feite geeft men door de negatieve of lage rente gewoon geld aan de zeer rijken. Trump is daarvan een voorbeeld. Hij vertelde dat hij in 2011 een aanbod kreeg een grote som geld van een bank te lenen tegen 0,7% rente. Trump zei: ik deed het en met een druk op de knop op de computer kocht ik daarvoor US Bonds met 3,7% rente. Nicholas legde uit, waarom men dit zo doet, bewust veel geld geven aan de rijken en niet aan de arbeiders en de middenklasse. Milton Friedman, de vrije markt econoom heeft vastgesteld bij de bestudering van de lange golf, dat als de rijken rijker worden, en hun bezittingen hun waarde behouden, bijvoorbeeld aandelen en obligaties, dat dan de bodem van de lange golf korter zou zijn. Men probeert een grote waardevermindering van aandelen en dergelijke te vermijden. Wanneer het de rijken mogelijk wordt gemaakt weer te investeren in de economie bij een licht toenemende vraag, ben je sneller uit het dal. Als de zeer rijken met een gigantische waardevermindering van hun bezittingen te maken hebben, kunnen ze niet meer investeren. En geld geven aan de arbeiders en zo zou de inflatie enorm aanwakkeren. En de economie zou weer stagneren.

Nicholas legde uit, dat deze krankzinnige theorie nu geleid heeft tot een tijdbom die men ontkent, oftewel de olifant in de kamer. Hij voorspelt zelfs, dat de komende weken cruciaal zijn: we zien nu al de eerste signalen dat het misgaat. En hij is nog somberder: hij vertelde hoe Trump aan de macht gekomen was. Volgens Nicholas hadden de arme, witte gedeeltelijk werkloze Amerikanen op Trump gestemd. Onder Obanma was de werkloosheid onder de zwarte bevolking en migranten weliswaar hoger dan onder de witten, maar die is gestabiliseerd of zelfs teruggelopen, terwijl de werkloosheid onder de witte Amerikanen enorm toenam. Die hebben toen op Trump gestemd. Zo zie je dat economische problemen met als gevolg uitzichtloosheid voor velen leiden tot rechts-radicalisme, racisme of zelfs fascisme. Obama heeft als het ware bij gelijkblijvende of zelfs nog toenemende werkloosheid alleen maar een kleine verschuiving bewerkstelligd. Nicholas zegt er wel bij dat in Amerika de werkloosheidscijfers voortdurend veranderen, omdat het begrip werkloosheid voortdurend anders wordt gedefinieerd, waardoor vergelijkingen in de tijd moeilijk zijn. Zo worden sinds enige tijd werklozen die langer dan 9 maanden werkloos zijn niet meer als werklozen gerekend, omdat men ervan uit gaat dat de werkloosheid van die mensen hun eigen keuze is. Ook de inflatiecijfers worden gemanipuleerd. Zo wordt een nieuwe computer, die 10% meer rekenkracht heeft dan een oudere, en die ook duurder is, niet als een duurdere computer gerekend omdat ie meer kan. Opmerking: deze fraude met economische data zie je overal, ook in Nederland.

Nicholas is somber over de oorlogen en opkomend fascisme en nationalisme in deze tijd. Maar hij legt wel een erg directe relatie tussen economische neergang en de opvattingen die mensen hebben. Over het kiezen van Trump zijn er ook andere analyses, waarbij blijkt dat ook grote delen van de rijkere Amerikaanse middenklasse op Trump hebben gestemd.

Wat kunnen we ertegen doen? Er zouden eigenlijk grass-roots bewegingen moeten komen volgens Nicholas die centraal stellen dat deze krankzinnige ontwikkeling genoeg is en dat er geld genoeg is voor werkgelegenheid, gezondheidszorg en onderwijs. De gigantische hoeveelheden geld die in omloop zijn en gebruikt worden voor speculatieve waardestijgingen van onroerend goed en andere speculatieve objecten bewijzen het. Er moet meer geld ten goede komen aan de mensen die weinig tot niks hebben, om op een andere manier de crisis op te lossen.

Nicholas legde ook nog uit, dat hij bovenstaand verhaal, met name de analyse van businnes cycles, ook in Azie vertelde aan beursspecialisten en beleggers. Er zaten soms meer dan 1000 mensen in de zaal. Het bleek dat zij intern deze analyse deelden, en ook uitgingen van die op en neergaande golven en dat zij in hun onderzoeksinstituten de data in dat opzicht analyseerden. Maar zij doen het, om er geld aan te verdienen. Niet om er een democratische discussie over te beginnen. Hun analyses worden niet gedeeld met universiteiten en dergelijke, waar mainstream economen vertellen over de evenwichten van vraag en aanbod van dat prachtige kapitalisme. Je mag daar ook niet zeggen dat de golfbewegingen ook de functie hebben om de arbeidersklasse te disciplineren. In tijden van grote werkloosheid zijn de arbeiders gedwongen lagere lonen te accepteren, in principe, waarna een opgaande golf kan volgen. De uitgebreide data die beurs analisten verzamelen zijn geheim. Nicholas vertelde de anekdote, dat hij de data, waarin hij inzage had gehad tijdens zijn optredens voor beleggers, ook gebruikte bij zijn colleges aan de universiteit. Daarop schreef een van zijn studenten een email aan gerenommeerde onderzoeksinstituten van beleggers in Azië of hij een update van die data kon krijgen. Vervolgens kreeg Nicholas brieven van advocatenkantoren dat hij de data niet mocht gebruiken.

Nicholas ging ook nog in op de positie van Subsahara Afrika. Daar liggen de goedkope grondstoffen voor de wereldproductie van eerst Europa, toen Amerika en nu China. Die grondstoffen worden in die landen in de industriële productie gebruikt. Maar toch leveren de landen van Subsahara Afrika maar 1,5% van de waarde van de wereldproductie. De grondstoffen zijn spotgoedkoop. Eerst Europa, toen de VS en nu China proberen die productie van zeer goedkope grondstoffen veilig te stellen. Daarom bemoeien ze zich met de politiek in Afrika, waar voortdurend coups plaatsvinden waarbij dictatoren aan de macht komen die op de rijke landen steunen en de leverantie van grondstoffen verzekeren. Nicholas verwerpt wat dit betreft het verwijt van een samenzweringstheorie. Hij gaf cijfers over het aantal coups dat in Subsahara Afrika plaats vindt. China maakt het voor die landen niet beter, aldus Nicholas. Ze hebben dezelfde uitgangspunten als het westen. Ze leggen wegen en infrastructuur aan, maar dit is om de afvoer van grondstoffen te bevorderen. Door deze politiek leven 500 miljoen afrikanen beneden de armoedegrens en is het de enige regio, waar dit nog groeit.

De analyses van Nicholas over de verschuiving van de economische (en politieke?) machten naar andere regio’s en de voorspelling van een ineenstorting kunnen we ook vinden bij andere hedendaagse onderzoekers. Zo kan het boek van Pankaj Mishra, tijd van woede beschouwd worden als een aanvulling op de relatie tussen de economische ontwikkelingen en de opvattingen die mensen hebben. Overal komt de zogenaamde morele superioriteit van de Westerse cultuur onder vuur te liggen. De ontmythologisering voltrekt zich onder andere via de opnieuw opkomende anti-racisme beweging en in de kritiek op de verheerlijking van het koloniale verleden. De (burger) oorlogen in de wereld, de genocide die hier en daar gepleegd wordt, zoals in Myamar, IS, de oorlog in Irak, de terroristische aanslagen, het islamitisch fundamentalisme, de mentaliteit van een zich steeds verrijkende elite, corruptieschandalen en omkoperij, lobbynetwerken direct of indirect van machtige kapitaalbezitters, het zijn niet achterlijke, archaïsche verschijnselen voortkomend uit de achterlijkheid van 'andere culturen', of de algemene slechtheid van mensen, die moreel bestreden moet worden met westerse waarden, daarmee de mythe van het moreel superieure westen, met haar vooruitgang en superieure warden en normen bevestigend, nee, het zijn juist verschijnselen die uit de tegenstrijdigheden en het failliet van de westerse moderniteit zelf voortkomen. De Westerse moderniteit schept radeloze op zichzelf teruggeworpen individuen, losgeslagen uit sociale verbanden, die in concurrentie met anderen moet zien te overleven. Dit leidt tot de excessen die hierboven werden genoemd. En tot het weer opleven van nationalisme, rechtsradicalisme en erger. Die ontmythologisering van de westerse ideologiën, ook veel socialistische ideologiën die als alternatief voor het neoliberalisme worden gepresenteerd, zoals het concept van de socialistische plan economiën met haar verheerlijking van het aloude taylorisme, leidt tot het inzicht, dat het failliet van de westerse modenrniteit onvermijdelijk is. Nieuwe oorlogen liggen daarbij op de loer. Zoals het in het dal van de Kondratieff altijd geweest is, zou ik willen zeggen. Wat komt ervoor in de plaats? Mishra weet het eigenlijk ook niet.

Een andere aanvulling op de analyse van Nicholas is te vinden in het boek ‘de onzichtbare hand’ van Bas van Bavel. Nicholas gaat terug naar het begin van de industriële revolutie, maar Van Bavel analyseert ook andere kapitalistische marktsamenlevingen in de geschiedenis van Irak tot de Italiaanse Renaissance en van het Hollandse handelskapitalisme tot de tijd na de industriële revolutie. Van Bavel zegt dat de geldeconomie (ruilen van goederen als resultante van de productie op de markt) van alle tijden is en in de meeste samenlevingen historisch gezien voorkomt. Maar dat is geen kapitalistische markt economie. Daarvoor moet niet alleen de resultante van de productie, de output, aan marktwerking onderhevig zijn maar ook de input, dus de grond, arbeid, kapitaal en hulpstoffenproductie. Dit is in de geschiedenis maar in beperkte mate het geval geweest. In de samenleving in Irak, 500 na Chr, in het Italië van de Renaissance en in het handelskapitalisme in Nederland in de Gouden Eeuw, of eigenlijk daaraan voorafgaand. En dus daarna de Industriële revolutie in het Westen. Van Bavel doorbreekt met zijn analyse de rigide stufen theoriën van het marxisme, als zou er alleen na de industriële revolutie sprake zijn geweest van kapitalisme. Zijn analyse is, dat bij het proces, waarbij ook de input onderhevig wordt aan de markteconomie aanvankelijk een combinatie bestaat met oudere productievormen en principes, maar ook met nieuwe gemeenschapsvormen, die de grond, arbeid en kapitaal gedeeltelijk in handen hebben Gilden, beheer van gemeenschappelijke gronden, cooperaties, dorpssamenlevingen met gemeenschappelijk bezit, etc, kortom wat tegenwoordig de 'commons' worden genoemd. In deze fase van de ontwikkeling van het kapitalisme is er groei van welvaart. De markteconomie is als het ware een aanvulling op die andere manieren van productie en invloed. Want in die samenlevingen bestaat een betrekkelijk grote gelijkheid en toegang tot de welvaart voor de meesten en ook politieke invloed voor de meesten. Niet het kapitalisme als zodanig heeft welvaart gebracht, maar de verworven rechten van de arbeidersklasse, die sociale zekerheid, democratie (algemeen kiesrecht) hebben afgedwongen. Dit is zoals Van Bavel het ziet de eerste fase in de ontwikkeling van markt economiën. Maar in de tweede fase waarin de markteconomie dominant wordt worden al die alternatieve productiemethoden vernietigd en ontstaat er steeds grotere (sociale en materiële ongelijkheid en trekken de steeds rijker wordende rijken de politieke macht naar zich toe. Zij beleggen niet meer in productie maar in speculatie en financiële vermeerdering van hun kapitaal. Dit is in alle bovengenoemde kapitalistische markt economiën gebeurt. Op onze Gouden Eeuw waarin overigens de meerderheid van de bevolking in grote armoede leefde, volgde de stagnerende regentenmaatschappij van de 18e eeuw. Hetzelfde gebeurt nu. Van Bavel noemt daarbij het Amerika van Trump. Voor Nederland verwacht hij deze ontwikkeling de komende 10 tot 20 jaar.

Dat was het. Prettige dag verder.

Piet van der Lende